Het Ketogeen Dieet & Epilepsie

Volgens het Epilepsiefonds zijn er in Nederland ongeveer 120.000 mensen met epilepsie. Elk jaar krijgen zo’n 14.000 mensen de diagnose epilepsie. Bij mannen komt epilepsie ongeveer 15% vaker voor dan bij vrouwen. Met behandeling wordt dan ongeveer 70% aanvalsvrij (1).

Een van de behandelmethodes bij epilepsie is het ketogeen dieet.

Stichting Kempenhaeghe, gespecialiseerd in onderzoek naar en behandelen van epilepsie, vermeldt op hun website dat ongeveer 30% van patiënten met epilepsie een moeilijk behandelbare vorm heeft (2).

Bij deze mensen werken medicijnen niet of onvoldoende. Met name bij kinderen kan een ketogeen dieet dan uitkomst bieden en een passende behandelmethode vormen.

De laatste jaren heeft het ketogeen dieet veel aandacht getrokken als het gaat om gewichtsverlies, het verbeteren van de algehele gezondheid en het bevorderen van de mentale helderheid.

Veel mensen die een ketogeen dieet volgen, zijn echter verbaasd als ze ontdekken dat het dieet oorspronkelijk is ontworpen voor een specifieke doelgroep: mensen met epilepsie.

De Geschiedenis van Het Ketogeen Dieet en Epilepsie

Het Ketogeen Dieet gaat al een stuk verder terug de geschiedenis in dan je aanvankelijk zou denken.

De moderne toepassing van het dieet als gerichte behandeling voor epilepsie stamt uit de jaren ’20 van de vorige eeuw. Maar de basis voor het moderne ketogeen dieet is al meer dan 2.500 jaar geleden gelegd!

De Hippocratische Collectie, een verzameling van ongeveer 60 klassieke geschriften over medische wetenschap uit de Oudheid, bevat verwijzingen naar de behandeling van epilepsie op basis van vasten (3).

Ook in de Bijbel wordt er verwezen naar het toepassen van vasten om (epileptische) aanvallen en beroertes tegen te gaan.

Bij vasten onthoud je je lichaam van voeding, waaronder koolhydraten.

Dit betekent dat het lichaam op zoek gaat naar andere energiebronnen, waaronder ketonen. Deze ketonen worden door de lever aangemaakt uit opgeslagen vetten (triglyceriden) en dienen als alternatieve brandstof voor de hersenen bij gebrek aan glucose.

Naar alle waarschijnlijkheid wisten ze in de Oudheid niet van het bestaan van ketonen, maar ze wisten wel vanuit praktische kennis en ervaring dat vasten een effectieve manier was om bepaalde symptomen en stoornissen te bestrijden.

Het toepassen van vasten in de Oudheid kan dus worden gezien als de voorloper van het moderne ketogeen dieet.

Lang nadat vasten voor het eerst werd beschreven als medische benadering tegen bepaalde aandoeningen werd in de jaren ’20 van de vorige eeuw twee cruciale waarnemingen gedaan die de ontwikkeling van het ketogeen dieet in een stroomversnelling brachten.

Belangrijke Bevinding #1

De Amerikaanse arts Rollin Woodyatt deed onderzoek naar het verband tussen voeding en diabetes. Hij merkte in 1921 op dat de lever van gezonde mensen drie stoffen produceerde wanneer zij verhongerden of wanneer ze een zeer koolhydraatarm en vetrijk dieet volgden (4).

Deze stoffen zijn acetoacetaat, aceton en β-hydroxybutyraat. Het stimuleren van de aanmaak van deze stoffen vormt de basis van het ketogeen dieet.

Belangrijke Bevinding #2

Tegelijkertijd met de bevinding van Woodyatt was een andere arts, Russell Wilder, op zoek naar een manier om de therapeutische voordelen van vasten middels een dieet op de langere termijn te kunnen inzetten bij de behandeling van epilepsie.

Wilder borduurde voort op de bevindingen van Woodyatt en ontwikkelde vervolgens het ketogeen dieet als manier om epilepsie te bestrijden in 1921.

De Werking van het Ketogeen Dieet bij Epilepsie

Het is nog niet helemaal duidelijk wat de precieze werking is van het ketogeen dieet bij epilepsiepatiënten en waarom het zo effectief kan zijn.

Maar de meest gangbare theorie over waarom het ketogeen dieet (en daarmee ketose) de controle van de epileptische aanvallen verbetert, betreft de grote aanwezigheid van ketonen in het lichaam.

In het artikel Ketonen als Premium Brandstof voor de Hersenen bespreken we de voordelen die ketonen hebben voor de herenen uitgebreid. Laten we ze hier ook nog eens op een rijtje zetten:

• Ketonen stimuleren mitochondriale productie

Wanneer cellen ketonen gebruiken als brandstof dan vormen zij nieuwe mitochondriën. De mitochondriën zijn de “energiecentrales” van de cel. In de mitochondriën wordt de energie uit de voeding omgezet in een vorm die de cel (en dus het lichaam) kan gebruiken voor alle functies (bewegen, groeien, denken etc.) (5).

Wat er dus gebeurt is dat je lichaam een extra bataljon aan kleine energiecentrales krijgt, die helpen om de energieproductie en gezondheid van de cellen te verbeteren (6).

• Ketonen beschermen en repareren het zenuwstelsel

Ketonen helpen om het functioneren van verouderende zenuwcellen te behouden, en ze helpen met het herstellen van beschadigde of slecht functionerende zenuwcellen.

Er zijn veel wetenschappelijke studies die aantonen dat ketonen kunnen helpen om acute hersenbeschadigingen significant te verbeteren (7) (8).

•  Ketonen werken als een antioxidant.

Zoals gezegd zijn ketonen een efficiëntere energiebron dan glucose. Een van de redenen is dat ketonen veel minder vrij radicalen en reactieve zuurstofcomponenten voortbrengen bij verbranding dan glucose.Door ketonen als brandstof te gebruiken kan het lichaam zich dus beschermen tegen de schade die normaliter door reactieve zuurstofcomponenten en vrije radicalen wordt veroorzaakt (9) (10).

• Ketonen stimuleren de werking van neurotrofine
  

Neurotrofine (BDNF) is stof die voorkomt in de hersenen en hier de aanmaak van nieuwe hersencellen stimuleert (11) (12) (13). Het helpt bij het aanleggen van nieuwe communicatiepaden tussen neuronen (zenuwcellen) in de hersenen.

Ook versterkt het bestaande verbindingen tussen neuronen. De vernieuwde verbindingen tussen je hersencellen komen ten goede aan het geheugen en het vermogen om abstract en kritisch te denken.

• Ketonen verhogen de activiteit van de neurotransmitter GABA

GABA is een neurotransmitter. Het is een stof die signaaltjes doorgeeft in de hersenen.

Een gevolg van het verbranden van ketonen is dat in de hersenen een verschuiving plaatsvindt in de balans tussen twee neurotransmitters genaamd GABA en glutamaat (14).

GABA heeft een ontspannende werking, terwijl glutamaat een prikkelende werking heeft.

Middels een verschuiving, waarbij GABA meer activiteit vertoont, kunnen ketonen overdadige hersenactiviteit voorkomen, en daarmee ook de oncontroleerbare impulsen die gepaard gaan met neurologische aandoeningen zoals epilepsie, autisme, en Ziekte van Parkinson tegengaan.

Als we de neurologische voordelen nog eens op een rijtje zetten dan kunnen we de volgende opsomming maken.

Ketonen zorgen voor:

1. Meer energie
2. Reparaties aan zenuw- en hersencellen
3. Bescherming tegen vrije radicalen
4. Nieuwe communicatiepaden in de hersenen
5. Minder prikkelingen in de hersenen

Bovenstaande effecten van ketonen kunnen er dus voor zorgen dat hersenen in een betere conditie verkeren en minder vatbaar zijn voor aanvallen doordat er minder prikkelingen plaatsvinden.

De Behandeling van Epilepsie met het Ketogeen Dieet

In de inleiding van dit artikel gaven we al aan dat het ketogeen dieet vaak wordt ingezet bij kinderen met toevallen die niet positief hebben gereageerd op medicatie. Er zijn twee hoofdcategorieën als het gaat om toevallen bij epilepsiepatiënten:

• gegeneraliseerde aanvallen: opgewekt door elektrische impulsen door het hele hersengebied;
• partiële aanvallen (ook wel focale epilepsie genoemd): opgewekt door elektrische impulsen in een klein deel van de hersenen.

Als een kind een ketogeen dieet moet volgen vanwege epilepsiesymptomen, wordt meestal begonnen met een periode van vasten, waarna in het ziekenhuis met het dieet wordt gestart.

Op deze manier kan de medische staf in de gaten houden of de aanvallen al dan niet toenemen bij de start van het dieet, familieleden informeren over het dieet en controleren of alle gebruikte medicatie koolhydraatvrij is.

Een ketogene dieetformule kan ook gebruikt worden voor zuigelingen en kinderen die gevoed worden via een ‘gastrostomie tube’, ook wel bekend als de ‘G-tube’.

Een G-tube is een flexibel slangetje dat via een klein gaatje van de buikwand naar de maag loopt. Een G-tube wordt op zijn plaats gehouden door een ballonnetje gevuld met water aan de binnenzijde de maag (15).

De website van Stichting Kempenhaeghe vermeldt dat een ketogeen dieet niet bij iedereen even effectief is met betrekking tot het verminderen van epileptische aanvallen (16).

Uit onderzoek is gebleken dat:

• bij ongeveer een derde van de gebruikers de aanvallen met meer dan de helft verminderen;
• bij ongeveer een derde de aanvallen met de helft verminderen;
• bij ongeveer een derde de aanvallen niet verminderen

Epilepsie-gerelateerde gezondheidsproblemen

Kleine studies hebben laten zien dat het ketogeen dieet mogelijk ook de volgende epilepsie-gerelateerde condities kan verbeteren:

• Rett-syndroom: een zeldzame genetische afwijking van de grijze stof in de hersenen die zich na de geboorte voordoet. Tot 80% van de patiënten met dit syndroom heeft last van aanvallen.
• Infantiele spasmen: een epileptische afwijking bij mensen van alle leeftijden, waaronder kinderen, die meestal voorkomt op een leeftijd van 3-12 maanden. Patiënten hebben drie verschillende typen aanvallen, vaak tegelijkertijd.
• Dravet-syndroom: een zeldzame genetische epileptische hersenafwijking die zich binnen het eerste levensjaar openbaart.
• Tubereuze-sclerosecomplex: een genetische afwijking waarbij zich tumoren vormen op de ogen, hersenen, nieren, longen en huid. Tumoren op de hersenen kunnen leiden tot diverse problemen, waaronder epileptische aanvallen.
• GLUT1-deficiëntie syndroom: een aandoening die meestal regelmatige aanvallen inhoudt die beginnen in de eerste maanden na de geboorte.
• Doose-syndroom: myoclone-astatische aanvallen (een soort gegeneraliseerde aanvallen) die zich voordoen vanaf een moment ergens tussen de zevende maand en het zesde jaar.

Verschillende therapeutische ketogene dieetvariaties

Er worden verschillende ketogene eetwijzen ingezet om epilepsie tegen te gaan (17):

• MCT-dieet
• Klassiek Ketogeen Dieet
• Gemodificeerd Atikins Dieet

MCT-dieet

Het MCT-dieet is gebaseerd op een relatief hoge inname van MCT’s. Deze vetzuren zijn makkelijk te verwerken door het lichaam en ondersteunen hiermee ook de productie van ketonen.  

De verhouding tussen macronutriënten is 71% vet, 19% koolhydraten en 10% eiwitten.

Bij deze vorm van het ketogeen dieet wordt veel gebruik gemaakt van MCT-olie in de vorm van een supplementdrankje.

Klassiek Ketogeen Dieet

Het klassiek ketogeen dieet heeft, wanneer het wordt ingezet voor therapeutische doeleinden, een ontzettend hoog gehalte aan vet: maar liefst 90%!

De overige 10% komt uit koolhydraten en eiwitten.

Vaak moeten middels supplementen vitamines en mineralen worden aangevuld.

Gemodificeerd Atkins Dieet

Het gemodificeerd Atkins Dieet komt qua macronutriënten overeen met macro’s zoals deze worden aangeraden bij een Standaard Ketogeen Dieet.

De verdeling is 75% vet, 20% eiwit en 5% koolhydraten.

Tot Slot

Het ketogeen dieet kent een lange traditie met betrekking tot het tegengaan van epileptische aanvallen.

Deze traditie gaat zelfs terug tot aan de Oudheid waarin men het concept van vasten al gebruikte om aanvallen en stoornissen tegen te gaan.

In het begin van de vorige eeuw een ‘revival’ meegemaakt toen de Amerikaanse artsen Rollin Woodyatt en Russell Wilder ontdekten dat de productie van ketonen niet alleen middels vasten kon worden gestimuleerd, maar ook middels een koolhydraatarm en vetrijk dieet: het ketogeen dieet.

De werking van het ketogeen dieet als middel tegen epilepsie is gebaseerd op verschillende eigenschappen van ketonen in het lichaam. Ketonen zorgen namelijk voor:

1. Meer energie
2. Reparaties aan zenuw- en hersencellen
3. Bescherming tegen vrije radicalen
4. Nieuwe communicatiepaden in de hersenen
5. Minder prikkelingen in de hersenen

Bij therapeutische behandelingen worden verschillende varianten van het dieet ingezet:

• MCT-dieet
• Klassiek Ketogeen Dieet
• Gemodificeerd Atkins Dieet

Van deze varianten komt het Gemodificeerde Atkins Dieet het dichts in de buurt van het Standaard Ketogeen Dieet.

Wil je meer weten over het Standaard Ketogeen Dieet? Lees dan de Uitgebreide Beginners Handleiding voor het Ketogeen Dieet.